Kiến trúc nhà gỗ là một nét đẹp văn hóa đặc trưng của Việt Nam, được hình thành và phát triển qua nhiều thời kỳ lịch sử. Nhà gỗ không chỉ là nơi ở của người dân mà còn là biểu tượng của tinh thần, phong cách sống và giá trị truyền thống của dân tộc. Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu về kiến trúc nhà gỗ Việt Nam từ truyền thống đến hiện đại, qua đó khám phá những nét độc đáo và sáng tạo của người Việt trong việc xây dựng và bảo tồn những công trình kiến trúc gỗ.
Đặc điểm kiến trúc nhà gỗ Việt Nam truyền thống
Kiến trúc nhà gỗ truyền thống Việt Nam có nguồn gốc từ nền văn hóa lúa nước, được ảnh hưởng bởi khí hậu nhiệt đới ẩm và địa hình sông nước. Nhà gỗ được xây dựng bằng vật liệu gỗ tự nhiên, có kết cấu khung cột chịu lực và mái che bằng ngói hoặc lá. Nhà gỗ thường có hình dạng hộp chữ nhật hoặc vuông, được chia thành các gian theo số cột và số mái. Số gian thường là số lẻ như 3, 5, 7… để tạo sự cân bằng và hài hòa cho không gian kiến trúc. Gian giữa thường là gian lớn nhất và quan trọng nhất, dùng để thờ cúng tổ tiên hoặc tiếp khách. Các gian bên cạnh dùng để sinh hoạt hàng ngày hoặc làm kho chứa.
Phần mái
Mái nhà có đặc điểm là dốc thẳng, không cong và hếch lên ở góc mái. Mái dốc giúp thoát nước mưa nhanh chóng và tạo sự thông thoáng cho không khí. Mái hếch lên giúp tăng diện tích che phủ cho mái hiên và tạo sự thanh thoát cho kiến trúc. Mái hiên là phần rộng ra ở hai bên hay bốn bên của nhà, có chức năng bảo vệ nhà khỏi ánh nắng và mưa gió, cũng như tạo không gian mở cho sinh hoạt ngoài trời. Mái hiên được đỡ bởi các cây kẻ hoặc bẩy, là những thanh gỗ ngang được đặt vào các lỗ trên cột để tạo đòn bẩy cho mái.
Cột
Cột nhà gỗ truyền thống là một trong những đặc điểm nổi bật của kiến trúc nhà gỗ kẻ truyền Bắc Bộ. Cột nhà có chức năng chịu lực nén và liên kết các xà và kẻ của hệ khung nhà. Cột nhà gỗ truyền thống bao gồm ba loại cột chính đó là: cột cái, cột quân, cột hiên.
Hoa văn
Hoa văn nhà gỗ truyền thống Việt Nam là một nét đẹp văn hóa độc đáo và đậm chất dân tộc. Các mẫu hoa văn chạm khắc trên nhà gỗ không chỉ có tính thẩm mỹ cao mà còn mang nhiều ý nghĩa sâu sắc về cuộc sống, tâm linh và mong ước của người Việt. Một số loại hoa văn thường gặp trong nhà gỗ cổ truyền : Tùng – Trúc – Cúc Mai, Rồng – Phượng, Tùng Hạc Diên Niên, Hoa Sen.
Thước tầm
Thước tầm là một công cụ đo đạc độc đáo và tài tình của người thợ xây dựng nhà gỗ truyền thống Việt Nam. Trên thước tầm có ghi các ký hiệu và kích thước của các bộ phận cơ bản của ngôi nhà, như chiều cao cột, chiều rộng lòng nhà, chiều dài mái, khoảng cách các cột, vị trí các hoa văn trang trí… Thước tầm là bản thiết kế sống động và chính xác của ngôi nhà gỗ, giúp người thợ có thể dựng nhà mà không cần bản vẽ kỹ thuật. Thước tầm còn mang ý nghĩa phong thủy và tâm linh, phản ánh sự hài hòa và cân đối giữa ngôi nhà và gia chủ.
Sau khi hoàn thành nhà gỗ, thước tầm được gác lên vị trí cao nhất dưới nóc nhà để báo cáo với thần linh và thổ địa, cũng như để lưu giữ bí mật của ngôi nhà cho con cháu mai sau. Thước tầm là một phần không thể thiếu trong kiến trúc nhà gỗ truyền thống Việt Nam, là sự sáng tạo và di sản của người thợ xưa.
Đặc điểm kiến trúc nhà gỗ Việt Nam hiện đại
Nhà gỗ Việt Nam hiện đại là sự kế thừa và phát triển của nhà gỗ cổ truyền, nhưng cũng có những đổi mới và sáng tạo để phù hợp với nhu cầu và xu hướng của thời đại. Nhà gỗ hiện đại Việt Nam có những đặc điểm kiến trúc sau:
- Vẫn giữ được vẻ đẹp tự nhiên, ấm áp và sang trọng của vật liệu gỗ. Gỗ được sử dụng là những loại gỗ có độ bền cao, chống mối mọt và chịu được thời tiết khắc nghiệt như gỗ lim, gỗ xoan, gỗ hương, gỗ tần bì,….
- Kết hợp được nhiều phong cách kiến trúc khác nhau, từ cổ điển đến hiện đại, từ phương Đông đến phương Tây, từ dân dã đến tinh tế. Nhà gỗ hiện đại Việt Nam có thể có mái ngói, mái tôn, mái lá hay mái bằng; có thể có cửa sổ lớn, ban công rộng hay không gian mở; có thể có nhiều chi tiết trang trí hay đơn giản và thanh lịch.
- Tận dụng được ánh sáng tự nhiên, không khí trong lành và cảnh quan xung quanh. Nhà gỗ hiện đại Việt Nam thường được xây dựng ở những nơi có thiên nhiên xanh mát, như ven biển, ven sông hay nông thôn. Nhà gỗ hiện đại Việt Nam có nhiều ô cửa sổ và khe thoáng để lấy ánh sáng và gió vào nhà. Nhà gỗ hiện đại Việt Nam cũng có nhiều không gian liên kết với thiên nhiên, như sân vườn, hồ bơi hay vườn treo.
Phân loại nhà gỗ Việt Nam
- Nhà gỗ Bắc Bộ : phổ biến ở các tỉnh phía bắc Việt Nam có đặc điểm là có mái đình, mái chữ A hoặc mái chóp, được lợp ngói hoặc lá. Nhà gỗ Bắc Bộ thường có kết cấu khung gian, được chia thành các phần như tiền sảnh, giữa sảnh, hậu sảnh và các phòng ngủ.
- Nhà gỗ Nam Bộ : phổ biến ở các tỉnh phía nam Việt Nam có đặc điểm là có mái tôn hoặc mái lợp lá dừa, mái thường có hình chữ L hoặc chữ U. Nhà gỗ nam bộ thường có kết cấu khung ba hay khung bốn, được chia thành các phần như phòng khách, phòng ăn, phòng ngủ và phòng thờ.
- Nhà rường Huế : là loại nhà gỗ đặc trưng của vùng Huế – Thừa Thiên Huế, là kết quả của sự kết hợp giữa kiến trúc Việt Nam và kiến trúc Trung Hoa. Nhà rường Huế có đặc điểm là có mái ngói đỏ hoặc xanh, mái thường có hình chữ Đinh hoặc chữ Quế. Nhà rường Huế thường có kết cấu khung rường (khung cột liền)
