Khi nói đến chuyện làm nhà cửa ngày xưa thì có một câu nói rất hay, bạn có biết câu nói của người xưa làm nhà gỗ xoan làm quan tiến sĩ không? Đây là câu nói thể hiện ước mơ và khát vọng của bao đời người dân vùng đồng bằng Bắc Bộ. Làm nhà gỗ xoan là muốn có một căn nhà bền đẹp, ấm cúng, thông thoáng và mang đậm nét văn hóa truyền thống. Làm quan tiến sĩ là muốn có một sự nghiệp thành danh, có học vấn cao và có đóng góp cho xã hội.
Nhưng tại sao lại chọn gỗ xoan để làm nhà? Gỗ xoan là loại gỗ quý hiếm, có mùi thơm dễ chịu, có độ cứng và bền cao, không bị mối mọt hay cong vênh. Gỗ xoan còn có ý nghĩa phong thủy tốt, mang lại sự may mắn, bình an và sung túc cho gia chủ. Gỗ xoan cũng là loại gỗ được sử dụng để làm cột đình chùa, biểu tượng cho sự trang nghiêm và linh thiêng.
Làm nhà gỗ xoan phải là việc đơn giản. Người xưa phải chuẩn bị từ lâu, trồng cây xoan trong vườn để đến tuổi lập thân mới có gỗ để xây nhà. Người xưa cũng phải chọn kỹ các cấu kiện nhà, từ cột cái, cột con, cột bức bàn, cột hiên, cho đến kèo, xà, nóc…đều phải có kích thước và tỷ lệ phù hợp. Người xưa còn phải chú ý đến các chi tiết kiến trúc như cửa song hạ bản, ngạch cửa, song gỗ xoay chéo 45 độ để đón gió vào nhà, dại cửa, phên liếp để chống nắng… Những kiến thức và kinh nghiệm này đã được lưu truyền qua nhiều thế hệ.
Những ngôi nhà gỗ xoan xưa rất chuẩn mực và hài hòa. Những kiểu nhà xoan 3 gian, 3 gian 2 chái, 5 gian, 7 gian…tất cả đều có số gian lẻ, số nhịp lẻ (3 nhịp) số cột chẵn để tạo ra không gian trung tâm, khu vực linh thiêng chính giữa nhà. Hai bên “Nam tả, nữ hữu”. Và 9 ô trong nhà được hình thành từ các gian và nhịp ấy đã trở thành 9 không gian được sắp xếp như trong một tiểu vũ trụ, rất có ưu tiên, trên-dưới… Những ngôi nhà gỗ xoan xưa còn được trang trí bằng các hoa văn chạm khắc tinh xảo và ý nghĩa như rồng phụng, sen liễu, lan quế…thể hiện sự giàu sang và quý phái của gia chủ.
Những ngôi nhà gỗ xoan xưa không chỉ là nơi ở của con người mà còn là di sản văn hóa của dân tộc. Chúng chứa đựng bao nhiêu giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật. Chúng là biểu tượng cho sự khát vọng và tự hào của người Việt Nam. Chúng là niềm cảm hứng cho nhiều thế hệ sau này.
Tuy nhiên, hiện nay những ngôi nhà gỗ xoan xưa đang dần biến mất trong cuộc sống hiện đại. Nhiều người đã bán hoặc đập đi xây lại căn nhà mới theo phong cách hiện đại. Nhiều người đã không còn quan tâm đến giá trị của căn nhà gỗ xoan mà chỉ coi nó là một vật liệu thô sơ và lỗi thời. Nhiều người đã không còn biết trân trọng và bảo tồn di sản văn hóa của tổ tiên.
Đây là một điều rất đáng tiếc và buồn lòng. Tôi mong rằng trong tương lai sẽ có nhiều người yêu quý và giữ gìn những ngôi nhà gỗ xoan xưa. Tôi mong rằng trong tương lai sẽ có nhiều người hiểu được ý nghĩa của câu “Làm nhà gỗ xoan/Làm quan tiến sĩ”. Tôi mong rằng trong tương lai sẽ có nhiều người sống có văn và có tâm như người xưa.
